Hesperian Health Guides
Chapit 4: Ede medam yo rete an bon sante
SanteWiki > Yon Liv Pou Fanmsaj > Chapit 4: Ede medam yo rete an bon sante
<div id="Byen manje"</div>
Kontni yo
- 1 Byen manje
- 1.1 Pwoblèm malnitrisyon lakòz (lè yon moun pa byen manje)
- 1.2 Pale ak medam yo konsènan manje
- 1.3 Pwennvi soukes yon manje a konn afekte sante medam yo
- 1.4 Manje byen menmsi lajan an piti
Byen manje
Byen manje vle di manje ase manje epi manje plizyè varyete bon manje.
Byen manje:
- Ede fi a reziste kont maladi pou l ka rete an sante.
- Fè dan ak zo fi a rete solid.
- Bay fi a fòs pou l travay.
- Fè bebe a byen devlope nan matris manman l.
- Anpeche fi a pèdi twòp san pandan akouchman an.
- Ede manman an repran fòs li byen vit apre akouchman an.
Pwoblèm malnitrisyon lakòz (lè yon moun pa byen manje)
Malnitrisyon ka lakòz fatig, feblès, difikilte pou konbat enfeksyon, ak anpil lòt gwo pwoblèm sante.
Malnitrisyon pi danjere toujou pandan gwosès. Li ka lakòz fi a fè foskouch, pitit la ka fèt twò piti, oubyen li ka fèt tou domaje. Anplis, gen plis chans pou pitit la oswa manman an mouri pandan oubyen apre akouchman an.
Pale ak medam yo konsènan manje
Pale ak medam yo konsènan sa yo manje. Tank yo kòmanse manje bagay ki bon pou sante yo pi bonè, se tank yo gen plis chans pou yo gen bon sante, pou yo fè kouch nòmal, epi pou bebe yo an sante.
Pou w ka konnen si yon fi byen manje, mande l ki sa l manje, e ki kantite l manje. Pa egzanp: “Ki sa w te manje yè?” Asire w ou di l ki sa li manje ki bon pou sante l. Ansuit, ba li konsèy sou ki jan l ka manje pi byen.
Menmsi yon fi konnen ki manje ki pi bon pou sante l, li gendwa pa manje yo. Anpil fanmi pa gen mwayen pou yo achte ase manje ni pou yo achte plizyè varyete manje. Gen lòt fi ki gendwa senpleman pa renmen gou kèk manje. Pou ede yon fi manje pi byen, konseye l achte bonjan manje li gen posiblite achte, manje l ap renmen.
Manje plis
Fanm ansent ak fi k ap bay timoun tete bezwen manje plis pase sa yo te abitye manje a. Kantite yo manje anplis la ba yo ase fòs ak enèji, epi li ede pitit la devlope.
Gen kèk fanm ansent ki konn gen noze, sa lakòz yo pa vle manje. Sepandan, fanm ansent bezwen manje ase, menm lè yo pa santi yo byen. Manje senp tankou ti pen plat, kasav, oswa diri ka pi fasil pou medam sa yo manje.
Manje plizyè varyete manje
Li enpòtan pou fanm ansent (menm jan ak tout moun) manje plizyè kalite manje: manje de baz (glisid), manje ki fè moun grandi (pwoteyin), fwi ak legim (vitamin ak mineral), epi grès, luil, ak sik, san wete anpil likid.
Manje de baz (glisid)
Pifò kote sou tè a, moun manje yon manje de baz chak repa. Manje de baz sa a ka diri, mayi, ble, pitimi, manyòk, malanga, bannann, lamveritab, oswa lòt kalite manje ki gen lamidon e ki pa koute chè. Manje sa yo bay kò a enèji. Men, pou kò a devlope epi pou l ret an sante, li bezwen lòt kalite manje tou.
Manje ki fè moun grandi (pwoteyin)
Manje ki fè moun grandi genyen pwoteyin, yon bagay ki enpòtan pou devlopman mis, zo, ak san ki gen fòs. Tout moun bezwen pwoteyin pou yo ka grandi epi pou yo an sante.
Kèk manje ki fè moun grandi ki gen anpil pwoteyin:
- Pwa (tout kalite an jeneral)
- Nwa ak lòt grenn (seryal)
- Vyann, pwason, ak ensèk
- Ze
- Fwomaj, lèt, ak yogou
Note sa: Vyann, pwason, ak fwomaj se manje ki byen nouri kò a, men si yo pa byen kuit, yo ka gen parazit ak maladi. Fanm ansent dwe manje sèlman pwason ak vyann ki byen kuit, epi fwomaj ki byen pasterize. Pwason, sitou pwason ki gen anpil grès, ka genyen kuiv (“mercure”) ak lòt pwazon paske souvan dlo yo kontamine. Pou pridan, fanm ansent pa dwe manje pwason ki gen anpil grès.
Fwi ak legim (vitamin ak mineral)
Fwi ak legim gen vitamin ak mineral ki ede kò a konbat enfeksyon. Yo kenbe je yo, po a, ak zo yo an bon sante epi solid.
Kòm yo gen anpil vitamin ak mineral, li enpòtan pou medam yo manje anpil fwi ak legim diferan kalite otank yo kapab.
Sik ak grès
Sik ak grès konn bay kò a enèji. Tout moun bezwen manje sa yo pou yo ka gen bon sante.
Sèjousi, anpil moun manje plis sik ak grès pase sa kò yo bezwen. Se paske plis moun bwè kola ki byen sikre, oswa yo manje manje ki tou prepare olye yo fè manje lakay yo. Manje tou prepare sa yo ak bagay sikre yo koute chè epi yo pa bon pou sante a. Anplis de sa, yo pa bon pou dan. Li pi bon pou manje bagay natirèl ki bay enèji, olye de sa ki vini tou prepare.
 |
Bon manje ki gen sik:
|
 |
Manje ki gen anpil grès:
|
Manje 5 kalite vitamin ak mineral enpòtan sa yo chak jou
Fanm ansent ak fi k ap bay tete bezwen 5 vitamin ak mineral sa yo plis pase lòt moun: fè, asid folik, kalsyòm, yodin, ak vitamin A. Fanm ansent dwe fè sa yo kapab pou yo pran vitamin ak mineral sa yo chak jou paske pitit la bezwen yo pou l devlope epi pou l ka an sante. Chak fanm ansent bezwen yo, ni pou li menm, ni pou pitit la.
Fè
Fè ede san an rete an sante, epi li anpeche anemi (san fèb). Yon fanm ansent bezwen anpil fè pou l ka gen ase enèji, pou l pa pèdi twòp san pandan akouchman an, epi pou l asire pitit k ap devlope a gen bonjan san k ap gen fè l ap bezwen pandan kèk mwa apre l fin fèt.
Manje sa yo gen anpil fè:
 |
|
Lòt bagay ki gen fè:
- Lè w ap manje bagay ki gen fè, manje yo ansanm avèk fwi ki soti nan menm fanmi ak zoranj, chadèk, ak sitwon, oswa avèk tomat. Vitamin C ki nan fwi sa yo ede kò fi a absòbe fè a pi byen.
- Fè manje nan chodyè ki fèt ak fè, oswa mete yon moso fè pwòp nan chodyè k ap fè manje a. Pa egzanp, yon grenn klou ki fet ak fe. Sèvi sèlman ak klou w konnen ki fèt ak bonjan fè, ki pa melanje ak lòt metal.
- Mete yon moso fè tankou yon grenn klou nan yon ji sitwon pandan kèk èdtan. Apre sa, ajoute dlo pwòp epi bwè l.
Li ka difisil pou yon fanm ansent jwenn ase fè, menmsi li manje bagay ki rich an fè chak jou. Si posib, li dwe bwè konprime fè oswa siwo fè tou. Yo konn rele medikaman sa yo “ferrous sulfate”, “ferrous gluconate”, “ferrous fumerate”, oswa lòt kalite non.
Nan anpil zòn, sant sante yo konn bay fanm ansent yo konprime fè. Kèk fwa, grenn sa yo melanje ak asid folik. Medikaman ki gen fè ka lakòz fi a sere (konstipe), epi poupou a ka vin tou nwa. Pwoblèm sa yo dwe amelyore apre kèk jou.
Asid folik (folat)
Lè san manman an manke asid folik, sa ka lakòz manman an fè anemi epi pitit la ka fèt ak domaj grav (defòmasyon). Pou evite pwoblèm sa yo, li trèzenpòtan pou yon fi jwenn ase asid folik anvan l ansent epi pandan premye mwa gwosès yo.
Manje sa yo gen anpil asid folik:
- fèy legim vèt fonse
- vyann (sitou fwa, ren, ak lòt ògàn)
- pwa ak pwa tann
- grenn flè solèy, grenn joumou, ak grenn eskwach
- manje angren ki komplè (diri, ble)
- pwason
- ze
- djondjon
Gen fi ki pran konprime asid folik.
| Konprime asid folik |  | ||
|
nan bouch, 1 fwa pa jou | ||
|
|
Medam yo ka jwenn kalsyòm fason sa yo tou:
- Tranpe zo oubyen po ze nan vinèg oswa nan ji sitwon pandan kèk èdtan. Apre sa, sèvi ak dlo a pou fè bouyon oswa manje l ak lòt bagay.
- Lè w ap kuit zo, mete ji sitwon, vinèg, oswa tomat ladan l.
- Moulen po ze a, fè l tounen poud fen, epi mete l nan manje.
- Tranpe mayi moulen nan lacho (sann kabòn) anvan w kuit li.
Yòd (“Iode”)
Yòd anpeche gwat (gwo kou), ak lòt pwoblèm adilt konn genyen. Yon fanm ansent ki pa gen ase yòd ka lakòz pitit la soufri ipotiwoyidi (kretinis; se yon maladi nan glann tiwoyid la), yon enfimite ki afekte devlopman sèvo bebe.
Fason ki pi fasil pou yon moun jwenn ase yòd, se pou l sèvi avèk sèl ki gen yòd ladan l, olye li sèvi ak sèl òdinè.
Manje sa yo gen anpil yòd:
- fwi lanmè nan kokiy / pwason kòf (pa egzanp chèvrèt)
- pwason
- alg (yon plant ki grandi nan lanmè)
- jòn ze
- fwa bèt
Si anpil moun nan zòn kote w ye a soufri ipotiwoyidi oswa maladi gwat, chèche konnen si ministè sante nan zòn nan ka bay luil ki gen yòd pou pran nan bouch oswa si yo ka bay piki yòd. Sinon, medam yo ka sèvi ak yòd polividòn (“polyvidone iode”) pou konpoze yon siwo yòd lakay yo.
Pou konpoze siwo yòd pou bwè
Mete 1 gout yòd Lugol nan yon vè dlo pwòp oswa yon vè lèt.
Nan zòn ki gen anpil gwat oswa ipotiwoyidi, tout moun, sof tibebe ki nan tete, dwe bwè yon vè siwo yòd chak mwa toutotan y ap viv. Li sitou enpòtan pou timoun ak fanm ansent. Pa pran plis yòd ke sa. Twòp yòd ka danjere.
Konsève yòd nan yon tanperati nòmal anndan kay (pa ni twò cho ni twò frèt), nan yon veso ki nwa oswa ki fonse pou pwoteje l kont limyè.
Vitamin A
Vitamin A ede moun toujou wè byen leswa, epi li ede konbat enfeksyon. Timoun ki pa gen ase vitamin A ka vin avèg. Yon fi bezwen anpil vitamin A pandan l ansent epi pandan l ap bay tete.
Gen vitamin A nan fèy legim koulè vèt fonse ak koulè jòn fonse, epi fwi ki gen koulè jòn.
Ansanm ak bon manje, medam yo dwe bwè anpil dlo pwòp ak lòt likid chak jou. Ji fwi, dlo kokoye, lèt bèf (oswa lòt bèt), epi plizyè kalite te bon anpil pou sante a.
Pwennvi soukes yon manje a konn afekte sante medam yo
Gen kèk kwayans sou zafè manje ki danjere, sitou lè moun kwè gason dwe manje plis pase fi, oubyen fi yo pa bezwen manje plizyè varyete manje.
Li pa bon pou tif i manje mwens pase tigason
Tifi bezwen menm kantite manje ak tigason pou yo ka devlope, aprann, epi travay. Si yon tifi pa jwenn ase manje, zo l ka pa devlope byen. Sa ka lakòz pwoblèm grav lè tifi sa a vin yon fanm k ap fè pitit.
Lè yon fi oblije bay fanmi l manje anvan, li ka pa jwenn ase pou tèt pa l
Yo ka te aprann yon fi pou l bay fanmi l manje anvan li menm li manje. Li manje sèlman sa k rete a, e souvan li pa jwenn menm kantite ak rès fanmi an. Bagay sa a pa bon pou sante a. Epi, lè yon fi ansent oswa li fèk akouche, bagay sa a ka trè danjere.
Si fanmi an pa vle ede fi a manje ase, li ka oblije swa sere manje, swa manje pandan l ap fè manje a, swa manje pandan mari l la pa la.
Manje ki prepare lakay pi bon pase manje ki vini tou prepare
Dejou anjou moun ap manje plis manje ki vini tou prepare. Gen moun ki renmen gou yo, e gen lòt moun ki panse manje sa yo pi bon pou sante a.
Yo ka di manje ki tou prepare yo pi bon pou sante a nan reklam, men se pa vre! Moun k ap fè reklam yo ka di nenpòt sa yo vle pou pwodui a ka vann. Yo ajoute vitamin ak mineral nan kèk manje ki tou prepare, men kò nou pa ka byen pwofite vitamin atifisyèl sa yo menm jan yo pwofite vitamin natirèl nou jwenn nan bon kalite manje ki tou fre. Pifò manje ki tou prepare yo gen plis sik, sèl, ak grès pase sa kò nou bezwen. Epitou, anpil ladan yo gen pwodui chimik pou fè manje a gou e pou fè l parèt bèl, e gen nan pwodui chimik sa yo yo poko byen egzamine yo pou wè si yo pa danjere.
Li ka danjere pou refize sèten manje
Anpil kote yo di fanm ansent pa dwe manje tèl manje. Nan kominote sa yo, moun yo kwè manje sa yo ka domaje timoun nan vant. Anmenmtan, yon doktè oswa yon fanmsaj ka di fi a li enpòtan pou l manje menm manje sa yo. Sa ka lage medam yo nan konfizyon.
Refize sèten manje ka danjere anpil. Pou yon fi gen bon sante pandan e apre gwosès li, li dwe manje plizyè varyete manje: manje de baz, manje ki fè moun grandi, legim ak fwi, epi grès, luil, ak sik. Manje yon sèl kalite manje pa sifi.
Si yon fi chwazi pou l pa manje yon seri manje, li dwe asire l li manje yon pòsyon nan chak kategori manje epi li jwenn ase vitamin ak mineral nan manje l yo.
Chèche solisyon ki entèlijan
Kwayans yon moun genyen sou zafè manje a pap chanje fasil. Men, ou ka jwenn fason pou ankouraje medam yo manje pi byen san w pa pase kwayans yo anba pye. Ann pran yon egzanp ki te pase toutbon:
Maria se yon fanmsaj nan peyi Gwatemala. Li menm ak moun nan zòn nan kwè gen manje ki “cho” (pike), epi gen lòt ki “frèt” (pa pike). Yo kwè fanm ansent pa dwe manje manje ki “frèt”.
Pou yo menm, pwa ak ze se manje ki “frèt” (menm lè yo kuit). Men, Maria konnen pwa ak ze se yon bon fason ki pa koute chè pou fanm ansent jwenn pwoteyin ak fè yo bezwen.
Maria vle pou medam ki ansent yo byen manje, men li konnen yo pap vle manje bagay ki “frèt”. Menm Maria panse manje ki “frèt” ka pa bon pou fanm ansent. Li jwenn yon solisyon ki senp men ki entelijan. Li di fanm ansent yo pou yo ajoute yon ti piman pike nan pwa a oubyen ze a anvan yo manje yo, oswa pou yo melanje yo ak lòt manje ki “cho”. Konsa, manje sa yo pap “frèt” ankò.
Maria jwenn yon solisyon entèlijan pou pwoblèm nan. Li jwenn yon fason pou fanm ansent yo manje pi byen san l pa derespekte kwayans zòn nan.
Manje byen menmsi lajan an piti
Pi gwo problem ki fè moun pa byen nouri se povrete. Moun rich k ap viv nan gran peyi ka achte nenpòt kalite manje yo vle, tandiske moun k ap viv nan zòn ki pòv yo pa kapab. Epi, nan chak zòn, gen moun ki gen plis mwayen pou yo byen nouri pase lòt. Pifò tè ak biznis yo nan men yon ti gwoup moun k ap fè lajan sou tèt lòt yo. Menm nan yon fanmi, papa a ka manje pi byen pase madanm li ak timoun yo.
Pou nou jwenn plis enfòmasyon sou sa ki lakòz povrete ak fason pou nou travay pou ka gen chanjman, gade liv ki gen pou tit: Kote Ki Pa Gen Doktè epi Helping Health Workers Learn (Ede Pwofesyonèl Lasante Yo Aprann)
Menm yon fanmi ki pòv ka manje pi byen si yo depanse lajan yo avèk sajès. Olye yon papa achte tafya ak sigarèt, li ta ka achte manje ki ka byen nouri fanmi l, oswa li ka achte yon poul ki ka ponn ze. Olye yon manman achte sirèt oubyen kola bay timoun yo, li ta ka achte ze, pwa, ak lòt manje ki bon pou sante a ki pa koute chè.
Men kèk bon konsèy fanmi yo ka suiv pou yo manje pi byen menmsi lajan yo piti:
Lèt manman
Lèt manman gratis, men l gen tout sa yon tibebe bezwen pou l byen nouri. Timoun piti pa bezwen lèt nan bwat, sitou si yo nan tete toujou epi y ap manje lòt manje.
 | |
| Plante pwa ane sa a. | Plante mayi lòt ane. |
Pwa, pwa tann, ak pwa lantiy
Tout kalite pwa gen anpil pwoteyin ak vitamin, e souvan yo pa koute twò chè. Yo menm gen plis vitamin si w kite yo kòmanse jèmen anvan w manje yo.
Plante pwa rann tè a rich. Tè ki te gen pwa pèmèt lòt kalite manje pwodui pi byen.
Vyann ak lòt pati nan bèt ki koute mwens
San bèt ak pati ògàn yo tankou fwa, kè, ak ren gen anpil fè epi yo ka pi bon mache pase lòt vyann yo. Pwason ak poul bon pou kò a menm jan ak lòt vyann yo, e pi souvan yo mwens chè, sitou pou fanmi ki fè lapèch oswa ki gade poul.
Ze gen anpil pwoteyin, fè, ak vitamin A. Ze gen plis pwoteyin pou mwens lajan pase prèske tout lòt kalite manje.
Manje angren ki konplè
Manje angren tankou ble, diri ak mayi pi byen nouri w lè yo pa rafine (trete) yo pou yo retire koulè a. Lè yo retire koulè yo, yo pèdi kèk eleman tou ki bon pou sante a. Pen blan ak diri blan gen mwens vitamin, mineral, ak pwoteyin pase pen konplè oswa diri konplè.
Legim ak fwi
Lè legim nan bouyi oswa li kuit ak vapè, gen enpe vitamin ki pèdi nan dlo ki kuit li a. Sèvi ak dlo sa a pou fè bouyon.
Anpil fwa moun jete fèy ki sou deyò plant yo, men genyen yo ka manje yo. Fèy manyòk gen plis vitamin ak pwoteyin ke manyòk la menm.
Anpil fwi mawon rich an vitamin ak sik natirèl ki bay enèji.
Evite achte vitamin nan famasi
Pi souvan moun ka jwenn ase vitamin ak mineral lè yo manje plizyè varyete manje. Lè konsa achte vitamin nan famasi se lajan gaspiye.
Sepandan, lè fi yo ansent ak lè y ap bay tete, yo ka bezwen pran vitamin anplis, plis pase sa y ap jwenn nan manje. Konprime vitamin gen menm efè ak piki vitamin, epi yo koute mwens.